سرآغاز
کتاب و کتابخانه سنگ زیربناى فرهنگ و تمدن اسلامى است؛ و در آیین مقدس اسلام از ارزش و اهمیت فراوانى برخوردار است. از میان پیامبران الهى، تنها معجزه پیامبر اسلام (ص) «کتاب» است؛ و نخستین پیام آن نیز امر به خواندن(اقرأ).
در روایات نیز به علم، کتاب و نوشتن اهتمام شده است؛ تا آنجا که فراگیرى آن فریضه دینى به شمار آمده و حتى پیامبر اسلام (ص) در هنگامه اى که به مجاهدان شهادت طلب نیاز داشت، مرکّب عالمان را برتر از خون شهیدان مى‌دانست: «مِدادُ العُلَماءِ اَفْضَلُ مِنْ دِماءِ الشُهَداءِ.» تأکید قرآن کریم و روایات معصوم (ع) برفراگیرى دانش، از مهمترین علل و موجبات توجه مسلمانان به کتاب و کتابخانه گردید.
همچنین وصیت حضرت امیرالمؤمنین(ع) خطاب به فرزند ارجمندشان شایسته یادآورى است: «مطالعه آثار و اخبار پیشینیان و سیر در اوضاع و احوال گذشتگان به منزله آن است که انسان در تمام مراحل زندگانى با آنان همسفر بوده و بدین وسیله مى تواند نتیجه همه تجربیات و محصول تحولات چندین ساله آنان را به رایگان به دست آورد. نیز از کلمات آن سرور متقیان (ع) است که فرمود: «الکُتُبُ بَساتینُ العُلَماء؛ کتابها تفرجگاه دانشمندان است.»
علما و فرزانگان اسلامى نیز در توصیف و تعریف کتاب و نقش اساسى آن در انتقال علم و فرهنگ، سخنان بسیارى گفته‌اند، که از آن میان، سخنان جاحظ در این باره چشمگیرتر است. او در مقدمه الحیوان مى نویسد:
«کتاب بهترین پس انداز و خزانه است؛ بهترین همنشین و پشتوانه. معلّمى آرامتر و دوستى سودمندتر و کم زیانتر از کتاب نیست. کجا دیده اى بوستانى در آستین و باغى در بغل جز کتاب.
کتاب همان است که اگر به آن بنگرى، بهره‌ات دهد و زبانت را بگشاید و انگشتانت را در نوشتن مهارت و توانایى بخشد و واژگانت را در سخنورى شکوهمند سازد. با مطالع یک کتاب در یک ماه مى توان چندان دانش آموخت که در یک عمر از افواه رجال به دست نمى آید.»
در همان سده‌هاى نخستین، بسیارى از عالمان، فقیهان، محدثان و دانشوران مسلمان به تدوین علوم اسلامى پرداختند و رساله ها، کتابها و مجموعه هایى ارزشمند در رشته‌هاى گوناگون به نگارش در آوردند؛ و ازاین رهگذر، هزاران کتابخانه تأسیس گردید؛
به گونه‌اى که در مساجد، مدارس، بیمارستانها و آرامگاههاى بزرگان اسلام کتابخانه‌هایى پى‌افکنده شد، لذا تألیف کتاب و تأسیس کتابخانه ها، از آن رو که کارى بس مقدس و لازم شمرده مى شد، شتاب بیشترى گرفت و در اواخرسده دوم و آغاز سده سوم هجرى، با ظهور نضت ترجمه در بغداد، مرکز حکومت عباسیان، به اوج شکوفایى خود رسید. در این دوره برخى از کتابخانه‌ها نه تنها داراى صدها هزار جلد کتاب بودند، بلکه به صورت یک مرکز مهم علمى و تحقیقى در آمدند که صدها دانشمند در آنجا به تدریس، تحقیق، تألیف و تصنیف استغال داشتند. ابن ندیم در الفهرست گوشه هایى از آن همه کوششهاى علمى و فرهنگى را گزارش کرده و اسامى بسیارى از مترجمان، مؤلفان و کتابهایشان را نام برده و در حقیقت نخستین کتابشناسى اسلامى را نگاشته است. پس از وى نیز عالمان دیگرى به فهرست کردن کتابها و کتابشناسى آثار علمى دانشمندان پرداختند.
روند تألیف کتاب و تشکیل کتابخانه ها، با همه تصادمها و جنگ و ستیزهاى سده‌هاى نخستین اسلام، هیچ گاه متوقف نگردید، بلکه با شتابى روز افزون تا اواخر سده ششم هجرى ادامه یافت، اما از سده هفتم، با هجوم ویرانگرانه مغولان، کتابخانههاى اسلامى ـ که اندکى پیش از آن نیز بر اثر حملات پى در پى صلیبیان آسیبهایى دیده بود ـ خسارتهاى فراوانى دید. صدمات جبران ناپذیر، بسیارى از آثار علمى و فرهنگى کتابخانههاى پربار را از میان برد؛ به گونه‌اى که امروز فقط نامى از آنها باقى مانده است.
شناخت دقیق کتابخانه هاى کهن اسلامى، که هسته مرکزى فرهنگ و تمدن بشرى و گنجینه‌اى از میراث عظیم اسلامى بوده اند، ما را در بازشناسى فرهنگ و تمدن اسلامى یارى مى کند. همچنین مسلمانان را با سابقه درخشان خویش آشنا مى‌نماید و راه آینده را فرا رویشان هموار مى‌سازد. ملتها و اقوام دیگر نیز با پیشینه فرهنگى و تمدن غنى اسلام آشنا خواهند شد.
آیتالله العظمى مرعشى نجفى ـ قدس سره الشریف ـ که به حق بزرگترین فرهنگبان میراث اسلامى در چهار سده اخیر به شمار مى‌آید، از دیر باز ضرورت این بازشناسى فرهنگى را احساس نمود و از سنین جوانى در جمع آورى ذخایر و میراث عظیم فرهنگى علماى اسلام لحظه‌اى درنگ را جایز ندانست. کوششهاى پیگیر و گسترده ایشان زمانى آغاز شد که غارتگران بین المللى تلاشى همه جانبه را براى تاراج این میراث بشرى آغاز کرده بودند. آیتالله مرعشى تا مدتها، یک تنه در مقابل چپاولگران ایستاد و آثار ارزشمند و نسخه هاى بسیار نفیس اسلامى را از چنگ آنها بیرون آورد. همو بود که از دوران جوانى و آغاز تحصیلات عالیه، و آن گاه که طلبه‌اى جوان بود، با چشمپوشى از نیازهاى ضرورى، مانند خوراک و پوشاک، به جمع آورى ذخایر اسلامى پرداخت.
اقدامات مؤثر ایشان، برخى از عالمان و فرزانگان اسلامى را واداشت که به جمع آورى میراث علمى دانشمندان همّت گمارند. حاصل این تلاشها و فداکاریها، تأسیس کتابخانه‌اى بود که اکنون شهره آفاق است و یکى از بزرگترین کتابخانههاى جهان اسلام به شمار مى آید. فرزند ارشد ایشان ، حضرت حجّت الاسلام و المسلمین دکتر سید محمود مرعشى نیز از نوجوانى در کنار پدر بزرگوار خود از دانش کتابشناسى و نسخه‌شناسى بهره کافى برده و اکنون یکى از برجسته ترین کتابشناسان و نسخه شناسان در ایران و جهان است.
حجت‌الاسلام مرعشى در جمع آورى ذخایر این کتابخانه سهم بسزایى دارد. ایشان از دیرباز به این نکته واقف بوده اند که تنها گردآورى میراث اسلامى نمى تواند عامل حفظ و اشاعه آنها باشد، بلکه بایستى شرایطى فراهم آید تا این ذخایر به همگان شناسانده شود و پژوهشگران بتوانند از آنها سود جویند.
در این نوشتار به معرفى کتابخانه بزرگ آیتالله الظمى مرعشى نجفى خواهیم پرداخت. بدیهى است که ما از بازگو نمودن تمامى خدمات و مشقات آن بزرگوار ناتوانیم. آنچه آمده است، گوشه هایى از آن همه رنجها و گرفتاریهایى است که براى به دست آوردن این ذخایر بى نظیر بر خود هموار ساخت و این سرمایه سترگ را در طَبَق اخلاص نهاد و به جامعه اسلامى تقدیم کرد تا همگان از آن بهره گیرند.
مراحل شکل‌گیرى کتابخانه
مرحله نخست
هسته اولیه این کتابخانه هنگامى که مؤسس بزرگوار کتابخانه در نجف‌اشرف به تحصیل اشتغال داشتند شکل‌گرفته است. در آن روزگار ارزش و اهمیت میراث اسلامى بر همگان روشن نبود. ایشان نخست فهرستى از کتابهاى ارزشمند خطى و چاپى نادر را که در کمتر کتابخانه‌اى یافت میشد تهیه کرد؛ به امید آن که بتواند به تدریج آنها را به دست آورد.
عدم تمکن مالى و رقیبان قدرتمندى که میراث فرهنگى اسلامى را از کشورهاى اسلامى خارج مى‌ساختند، دو مشکل اساسى بر سر راه ایشان بود. حتى روزى بر سر خرید یک نسخه خطى با نماینده کنسول انگلیس در عراق درگیر شد و شبى را در زندان سپرى نمود.
آیتالله مرعشى با انجام نماز و روزه استیجارى، حذف یک وعده غذاى روزانه، کاستن بخشى از مخارج زندگى و کار شبانه در کارگاههاى برنج‌کوبى در نجف‌اشرف ـ پس از فراغت از درس و بحث، و با انگیزه و عشق سرشار به جمع‌آورى میراث و ذخایر اسلامى و فائق آمدن بر مشکلات و شکنجه‌هاى روحى، که در مسیر این هدف مقدس قرار داشت ـ سرانجام به مجموعه‌اى نفیس از نسخه‌هاى خطى و کتابهاى چاپى نایاب دست یازید.
هنگامى که ایشان طلبه بود و در نجف‌اشرف با شهریه‌اى اندک زندگى میکرد، بارها اتفاق مى‌افتاد که ترجیح مى‌داد با این مبلغ کم نیز کتاب بخرد. روزى هم پس از تحمل گرسنگى چند روزه با پول ناچیزشان کتابى خریده و آن را در آغوش گرفته بودند که ناگاه بر زمین مى‌افتند، لیکن همچنان کتاب را در آغوش خود مى‌فشرده‌اند.
گاه با گرو گذاشتن عبا و قبا و یا دیگر لباسهایشان کتاب تهیه میکردند. این همه، گویاى اشتیاق زایدالوصف آن بزرگوار به تهیه کتب پیشینیان و مطالعه و پژوهش و سپس به یادگار گذاشتن آنها براى دیگر طالبان علم است.
با مهاجرت ایشان از عراق به ایران در سال 1342ق، مجموعه‌هاى فراهم شده نیز به ایران انتقال یافت و در منزل شخصى خویش به نگاهدارى از آنها پرداخت؛ و به جمع‌آورى دیگر نسخه‌هاى نفیس همّت گمارد. در همان دوران استادان مشهور دانشگاه به قم مى‌آمدند و از نسخه‌هاى نفیس موجود در منزل ایشان ـ که در هیچ کتابخانه‌اى یافت نمى‌شد ـ بهره مى‌گرفتند. شیخ آقا‌بزرگ تهرانى در تألیف الذریعة، از کتابخانه معظم‌له بیشترین بهره را برده و در جاى‌جاى این اثر از ایشان یاد مى‌کند.
جمع‌آورى تدریجى کتابها و استقرار آنها در چند اتاق در منزل، ایشان را با ضیق مکان مواجه ساخت. از این‌رو، نخست 278 نسخه خطى نفیس را، که بیشتر به فارسى بودند، به کتابخانه دانشکده معقول و منقول دانشگاه تهران اهدا نمود، که در مقدمه جلد اول فهرست نسخه‌هاى خطى آن کتابخانه بدان اشاره شده است. سپس شمار بسیارى از نسخه‌هاى خطى و چاپى دیگر خود را به کتابخانههاى آستان قدس رضوى در مشهد مقدس، آستانه حضرت معصومه (ع) در قم، آستانه حضرت شاه‌چراغ در شیراز، آستانه حضرت عبدالعظیم در شهر رى و مدرسه فیضیه در قم هدیه کردند، که مجموعاً به هزاران جلد مى‌رسد.
مرحله دوم
آیتالله مرعشى پس از تأسیس یکى از چهار مدرسه علمى بزرگ در قم، به نام مدرسه مرعشیه، در سال 1385ق/1965م نخست کتابخانه کوچکى در دو اتاق مدرسه مزبور پى‌افکند. آنگاه در سوم شعبان همان سال، مطابق1344 خورشیدى، با انتقال مجموعه‌اى از کتابهاى چاپى و بخشى از نسخه‌هاى خطى به طبقه سوم مدرسه مرعشیه، با حضور معظم‌له و بسیارى از علما و مدرسان حوزه علمیه قم ـ کتابخانه جدید گشایش یافت.
مرحله سوم
استقبال روزافزون پژوهشگران و محققان، این کتابخانه را باکمبود جدى فضا مواجه ساخت. سرانجام چهار سال بعد، زمینى به مساحت هزار مترمربع، روبه‌روى مدرسه مرعشیه که کتابخانه در طبقه سوم آن قرار داشت ـ خریدارى گردید. در سال 1390ق/1970م به دست مبارک آیتالله مرعشى کلنگ بناى کتابخانه‌اى بزرگ بر زمین زده شد. آنگاه در پانزدهم شعبان 1394/دوازدهم شهریور1353/سوم سپتامبر1974 به نام کتابخانه عمومى آیتالله العظمى مرعشى نجفى (ره) با بیش از شانزده هزار جلد کتاب خطى و چاپى و با حضور تعداد بسیارى از استادان و محققان و طلاب حوزه علمیه قم افتتاح گردید. هجوم علاقه‌مندان و مشتاقان استفاده از ذخایر آن کتابخانه دیگر بار مسئولان را بر آن داشت تا در سال 1358ش/1979م پانصد مترمربع دیگر از زمینهاى سمت غربى کتابخانه را خریدارى کنند و به آن ضمیمه نمایند. به این ترتیب، مجموع زیربناى کتابخانه در پنج طبقه بالغ بر 4500 مترمربع گردید.
مرحله چهارم
استقبال بى‌نظیر حوزویان و دانشگاهیان بار دیگر کتابخانه را باکمبود فضا روبه‌رو کرد. به همین دلیل، حضرت امام خمینى(قدس‌سره) طى حکمى در تاریخ 24/12/1367 دولت وقت را موظف نمودند که سریعاً کتابخانه را گسترش دهند. در پى این حکم، ساختمان قدیمى شرکت بیمه ایران از سوى دولت به کتابخانه اهدا شد و تولیت کتابخانه نیز تعدادى از خانه‌هاى پیرامون کتابخانه را خریدارى کرد؛ و در مجموع، غیر از ساختمان قدیمى کتابخانه، زمین آن بالغ بر 2400 متر گردید. سپس بررسى و مطالعات لازم براى آماده‌سازى نقشه‌هاى اجرایى ساختمان جدید آغاز گشت. بدین منظور، کارشناسان ایرانى در طول یک سال و اندى با سفر به کشورهاى مختلف جهان، از ساختمان کتابخانههاى مهم آنها بازدید کردند و پس از بررسى، نهایى آماده و آنگاه طى مراسمى (20ذى‌حجه 22/1410 تیر 13/1369ژوئیه1990) در پى‌گزارش مشروح تولیت کتابخانه مرحوم آیتالله مرعشى نجفى (ره) نخستین کلنگ ساختمان جدید را به زمین زدند. در این مراسم، تنى چند از شخصیتهاى برجسته مذهبى، سیاسى، علمى و فرهنگى حضور داشتند. متأسفانه معظم‌له 47 روز بعد روى در نقاب خاک کشید و پایان کار ساختمان جدید را مشاهده نکرد. به جز مرحله نخست، همه مراحل بعدى با پیگیرى و کوشش جدى متولى کتابخانه به انجام رسیده است.
واحدهاى کتابخانه
این کتابخانه، که یک مرکز بزرگ فرهنگى بین‌المللى در جهان است، براى تحقق بخشیدن به اهداف والاى بنیانگذار بزرگوار آن، از مراکز و واحدها و بخشهاى مختلفى تشکیل شده است، که زیر نظر مستقیم تولیت و ریاست کتابخانه انجام وظیفه مى‌نمایند. اینک هریک از واحدها را به شرح زیر بر مى‌شماریم.
1 ـ حوزه متولى و ریاست
متشکل از دفتر کار و اتاقهاى ملاقات متولى، دفتر معاون متولى، دفتر مسئول واحد خواهران، مسئول دفتر متولى. در حال حاضر معاونت و مسئولیت واحد خواهران بر عهده سرکار خانم مرعشى، همسر محترمه متولى کتابخانه است.
متولى کتابخانه بالاترین مقام و مسئول کلیه امور است. همان‌گونه که یادآور شدیم، بنابر اسناد رسمى موجود از سال 1345ش حجت‌الاسلام دکتر سیدمحمود مرعشى، فرزند ارشد و وصیّ بنیانگذار کتابخانه، تولیت و ریاست کتابخانه را برعهده دارند.
1. امور موقوفات وابسته به کتابخانه :
تعدادى ساختمان مسکونى و تجارى در قم و تهران و اصفهان سالها قبل از سوى افراد نیکوکار وقف این کتابخانه گردیده است.
2. روابط عمومى و امور بین‌الملل:
این بخش داراى مسئولیتهایى بدن شرح است: 1. مسئولیت هماهنگى و برنامه‌ریزى میهمانان و بازدیدکنندگان داخلى و خارجى و نیز تهیه و تنظیم اخبار کتابخانه و ارائه آن به رسانه‌هاى گروهى براى آگاهى عموم، 2. ایجاد روابط با مراکز فرهنگى؛ 3. هماهنگى لازم براى مصاحبه و سخنرانیهاى متولى کتابخانه؛ 4. تبلیغات مراسم سالگرد ارتحال بنیانگذار کتابخانه؛ 5. تدارک برگزارى همایشها و نمایشگاههاى ویژه که کتابخانه برگزار مى‌نماید؛ 6. تبلیغات کتابخانه در رسانه‌ها؛ 7. برگزارى اردوهاى مختلف علمى و فرهنگى کارکنان کتابخانه؛ 8. برگزارى مسابقات معارف، حفظ قرآن و حدیث و انتخاب کارمند برتر؛ 9. نظرسنجى از مراجعان و کارکنان و انجام مشاوره‌هاى فرهنگى و پاسخگویى به آنها؛ 10. تنظیم عملکرد و آمارنامه‌هاى ماهانه و سالانه کتابخانه؛ 11. تهیه و تنظیم بروشورهاى مختلف از بیانات و سخنان مؤسس بزرگوار کتابخانه؛ 12. تنظیم و ارائه گزارش سفرهاى علمى متولى کتابخانه، و به طور کلى اخبار مربوط به کتابخانه، به رسانه‌ها. همچنین هماهنگى در روز و تنظیم ساعات بازدیدکنندگان از کتابخانه و آگاه نمودن مسئول تشریفات از ساعات بازدید میهمانان.
3. تشریفات و استقبال:
وظایف این بخش عبارت‌اند از: استقبال از میهمانان و بازدیدکنندگان داخلى و خارجى؛ ارائه توضیحات لازم به میهمانان درباره واحدهاى کتابخانه؛ پذیرایى و تقدیم هدایا به میهمانان برحسب مقام و موقعیت هرکدام؛ تهیه و تنظیم فهرست بازدیدکنندگان و نشانى و مشخصات آنان و متقابلاً ارائه مشخصات کتابخانه به آنان؛ درخواست از میهمانان به منظور ثبت نظریات و دیدگاههاى خود درباره کتابخانه در دفتر یادبود؛ تهیه گزارش مربوط به بازدیدکنندگان و تحویل آن به دفتر متولى براى درج در فصلنامه میراث شهاب؛ پذیرایى از میهمانان بازدیدکننده و فراهم کردن مقدمات اقامت میهمانان خارجى در مهمانسراى کتایخانه یا هتلها.
یادآورى مى‌شود کتابخانه بیشترین روزها پذیراى بسیارى از میهمانان داخلى و نیز شخصیتهاى برجسته خارجى است. تاکنون هزاران نفر از مشاهیر دانشمندان و سیاستمداران و پژوهشگران نامدار کشورهاى مختلف جهان از این کتابخانه بازدید نموده‌اند. نام بیشترین آنها در دفتر یادبود کتابخانه آمده است و در آن هریک پس از بازدید از مجموعه، دیدگاههاى خود را کتباً در آن ثبت نموده‌اند. این دفتر گواه بر عظمت مجموعه و شخصیت بى‌نظیر آیتالله العظمى مرعشى نجفى است که ایشان را در مراکز فرهنگى جهان از شهرت و اعتبار والایى برخوردار ساخته است. نمى‌توان مسئولان کتابخانه‌اى بزرگ یا دانشگاه معتبرى را در جهان یافت که با نام کتابخانه آیتالله مرعشى آشنا نباشد. به گفته متولى محترم کتابخانه که در همایشهاى بین‌المللى حضور مى‌یابند آن قدر نام کتابخانه مرعشى شهره آفاق است که بدون استثناء شرکت‌کنندگان در همایشها بانام ایشان و کتابخانه آشنایى کامل دارند.
4. دبیرخانه :
مسئولیت کلیه مکاتبات کتابخانه، اعم از داخلى و خارجى، که پیش‌نویسهاى آن باید به تأیید متولى کتابخانه برسد؛ همچنین تایپ مقاله‌ها، قراردادها، تفاهم‌نامه‌ها، فرم‌هاى داخلى کتابخانه، بایگانى سوابق مکاتبات، ارائه نشانى و مشخصات افراد یا مؤسسات داخلى و خارجى به واحد مراسلات پستى در مورد کتابهاى اهدایى کتابخانه برعهده این واحد است. یادآور مى‌شود که در حال حاضر این کتابخانه با بیش از چهارصد مرکز فرهنگى و کتابخانههاى خارج از کشور ارتباط دارد و با تعدادى از آنها تفاهم‌نامه و یا قرارداد مبادله میکروفیلم و تصویر و یا نشریات منعقد ساخته، که مشخصات و سوابق تمامى آنها در بایگانى دبیرخانه موجود است.
5. واحد خواهران :
این واحد به منظور دستیابى خواهران پژوهشگر به منابع علمى و ذخایر موجود کتابخانه تشکیل شده است؛ و روزهاى جمعه و شنبه کتابخانه به خواهران اختصاص دارد و کارکنان آن نیز از میان خواهران انتخاب شده‌اند. ضمناً محققان و پژوهشگران خواهر که دوره‌هاى کارشناسى ارشد و دکترا را مى‌گذرانند، مى‌توانند غیر از جمعه و شنبه نیز با هماهنگى قبلى با دفتر متولى از منابع مورد نیاز خود بهره گیرند.
6. مراسلات :
نشانى و مشخصات افراد و مراکزى که از سوى کتابخانه براى آنها کتاب ارسال مى‌گردد، به وسیله این بخش از دبیرخانه دریافت مى‌شود. تهیه کتاب و بسته‌بندى و ارسال آن از طریق پست و یا دستى و ارائه قبوض پستى به امور مالى، و به‌طور کلى کلیه امور پستى اعم از نامه و محمولات دیگر، برعهده این بخش است. تولیت کتابخانه باید کتابهاى ارسالى به کتابخانه را انتخاب نماید.
2. مرکز خدمات همگانى
این واحد پاسخگوى مراجعان، اعم از عادى و متخصص، و پژوهشگران خواهر و برادر است. بخشهاى این مرکز به ترتیب عبارت‌اند از:
1. تالار بزرگ ابن‌سینا:
این تالار براى استفاده عموم است و 2200 مترمربع مساحت دارد؛ و داراى 750 صندلى با میزهاى چهار و شش نفره است که متقاضیان هنگام ورود به کتابخانه نخست به مرکز رایانه راهنمایى مى‌شوند و مسئولان مربوطه محل استقرار کتاب متقاضى را مشخص مى‌کنند. آنگاه مراجعه‌کننده در جایگاه انتظار، که داراى صندلیهاى متعدد است، قرار مى‌گیرد و پس از چند دقیق کتاب مورد درخواست را از گنجینه کتابهاى چاپى به وسیله کتابرسانهاى برقى به محل کتابرسانى منتقل و به او تحویل مى‌دهند. سپس مراجعه‌کننده وارد تالار مى‌شود و از کتاب مورد نظر استفاده مى‌کند. این‌گونه متقاضیان باید داراى کارت عضویت باشند. در حال حاضر، به طور متوسط دو هزار نفر در دو نوبت، صبح و عصر، از این تالار استفاده مى‌کنند. اعضاى ثابت کتابخانه با احتساب خواهران بالغ بر چهل هزار نفر است؛ و چنانچه ثبت‌نام متوقف نشود، تعداد متقاضیان بالغ بر صد هزار نفرند، زیرا در این کتابخانه غیر از ذخایر مکتوب، کتابهاى چاپى بسیار نایاب و کهن و نفیس وجود دارد که در هیچ یک از کتابخانههاى داخل کشور وجود ندارد. البته تعداد مذکور غیر از پژوهشگرانى است که در تالار شیخ طوسى یا تالار محققان به پژوهش اشتغال دارند.
2. تالار ویژه کتب حوزوى:
در این تالار طلاب حوزه علمیه بدون کارت عضویت و با ارائه هرگونه کارت شناسایى دیگر مى‌توانند از کتابهاى موجود در آن استفاده نمایند.
3. تالار خواجه نصیرالدین طوسى:
این تالار با ظرفیت دویست صندلى به برگزارى همایشها و اجتماعات گوناگون، به ویژه همایشهاى تخصصى کتابدارى، کتاب‌پژوهى، کتابشناسى و نسخه‌شناسى اختصاص یافته است.
4. تالار شیخ مفید:
این تالار ویژه نشستها و کنفرانسهاى مختلفى است که کتابخانه برگزار مى‌نماید.
5. فروشگاه کتاب:
در این فروشگاه نشریات کتابخانه و سایر نشریات و کتب مؤسسه‌هاى گوناگون براى فروش به متقاضیان عرضه مى‌شود.
مرکز منابع و خدمات ویژه (کانون پژوهش)
این مرکز از بخشهاى اصلى کتابخانه تشکیل شده و داراى واحدهایى به شرح زیر است:
1. گنجینه نسخه‌هاى خطى:
در حال حاضر تعداد نسخه‌هاى خطى کتابخانه شصت‌هزار عنوان، مشتمل بر بیش از 31000 مجلد است، که 65 درصد آن به عربى و بقیه به فارسى و اندکى ترکى، اردو، تاتارى، حبشى، پهلوى و لاتین است. این تعداد نسخه خطى هیچ‌گاه ثابت نیست و به طور متوسط هر سال بیش از 750 تا 1000 نسخه خطى نفیس گزینش شده خریدارى و یا اهدایى به این گنجینه افزوده مى‌شود. این نسخه‌ها در موضوعات مختلفى است؛ از جمله: فقه و اصول، کلام و عقاید، منطق و فلسفه، عرفان و تصوف، حدیث، تفسیر و علوم قرآن، ادبیات، اخلاق، طبیعیات، تراجم و رجال و درایه، انساب، علوم غریبه و اعداد، فیزیک، شیمى، ریاضى، جغرافى، هیئت، و نجوم، طب، موسیقى.
در میان این ذخایر نسخه‌هاى منحصر به فرد بسیارى به خطوط مؤلفان مشهور اسلامى و یا با اجازات آنان مزین است؛
کهنترین نسخه بدون تاریخ این گنجینه در حال حاضر بخشى از قرآن کریم به خط کوفى از اواخر سده دوم و سوم هجرى است و نیز قدیمى‌ترین نسخه‌هاى تاریخ‌دار دو جزء ازقرآن کریم به خط کوفىعلى بن هلال، مشهور به ابن‌بوّاب، است که در بغداد به سال 392ق/1002م کتابت نموده. همچنین دو جلد تفسیر التبیان شیخ طوسى که بر خود او خوانده شده مورخ 455 ق / 1076 م، نهج البلاغه شریف رضى سال 469ق اصلیترین و کهنترین نسخه موجود در جهان. اعراب القرآن فرّاء مورخ سال 446ق/1054م.تعدادى نسخه نفیس و کهن دیگر مربوط به ادیان و مذاهب مختلف نیز وجود دارد، که در نوع خود از نفاست ویژه برخوردارند؛ از جمله: دعاهایى از انجیل به خط لاتین در قطع بسیار بزرگ که در هفت سده قبل بر روى پوست نوشته شده و نیز نسخه‌هایى از اوستا به خط پهلوى.
نسخه‌هاى فراوان بسیار کهن و نفیس دیگرى در این گنجینه وجود دارد که در سده‌هاى ششم هجرى به بعد کتابت شده و تعداد بى‌شمارى از آنها نسخه اصل و تاکنون به چاپ نرسیده است. این گنجینه مهمترین و بزرگترین بخش کتابخانه است که آن را از دیگر کتابخانه‌ها متمایز ساخته و شهرت و اعتبار و جایگاه ویژه‌اى دارد. از لحاظ دما و رطوبت، این گنجینه داراى تجهیزات بسیار پیشرفته است از فهرست نسخه‌هاى خطى موجود در این گنجینه تاکنون تعداد سى جلد شامل 12200 نسخه خطى چاپ و منتشر گردیده است؛ و بقیه، که بالغ بر شصت مجلد است، به وسیله گروه فهرست‌نگاران به سرپرستى متولى کتابخانه به تدریخ چاپ و منتشر مى‌گردد. کارکنان این بخش از زمره افرادى هستند که در این زمینه‌ها خبره‌اند و مراجعان را در بازیابى این منابع و شیوه استفاده از آنها یارى مى‌دهند. مسئول گنجینه نیز وظیفه حفظ و حراست از نسخه‌هاى دستنویس را بر عهده دارد و اگر نسخه‌اى به مرمّت و بازسازى یا تحقیق یا فهرست‌نگارى یا میکروفیلم نیاز دارد، باید قبل از انجام کار موافقت کتبى متولى را به دست آورده و آنگاه اقدام نماید. البته در پایان وقت ادارى هر روز نسخه‌ها را باید به گنجینه برگرداند. تماس و همکارى تنگاتنگ این بخش با سایر مراکز و واحدهاى کتابخانه برقرار است، زیرا ذخایر موجود در این گنجینه بدون تردید از منابع دست اول پژوهشهاى اسلامى است.
چگونگى جمع‌آورى:
نحوه جمع‌آورى نسخه‌هاى خطى این کتابخانه چنین است:
1ـ بخشى از نسخه‌ها مجموعه‌اى است که از پدر بزرگوار مؤسس و بپیانگذار کتابخانه در نجف‌اشرف به ایشان به ارث رسیده است و تعداد آنها چندان قابل مقایسه با آمار فعلى نیست؛
2ـ بخشى را که معظم‌له در نجف‌اشرف با انجام نماز و روزه استیجارى و حذف یک وعده غذاى روزانه خود و کار کردن شبانه در یک کارگاه برنج‌کوبى فراهم کرده‌اند؛
3ـ بخش دیگرى که ایشان از نخستین روز اقامت در قم تا آخرین روز حیات خود در طول هفتاد سال خریدارى نموده‌اند، که بخش عمده این گنجینه را تشکیل مى‌دهد؛
4ـ بخشى دیگر که متولى کتابخانه در سفرهاى بى‌شمار خود به شهرها و روستاهاى ایران در طول چهل سال گذشته از سوى والد بزرگوار خود خریدارى نموده‌اند، که آن نیز بخش قابل توجهى است و این روند هم اکنون نیز ادامه دارد؛
5ـ بخشى اهدایى و یا وقفى است که از سوى علاقه‌مندان ایشان و دوستداران علم و فرهنگ مکتوب به این کتابخانه اهدا شده است.
2ـ گنجینه نسخه هاى عکسى (تصویرى) :
مشتمل بر بیش از چهار هزار مجلّد که از نسخه که از نسخه‌هاى خطى نفیس موجود در کتابخانههاى خارجى، و اندکى از کتابخانههاى داخلى، تهیه شده است. تاکنون دو مجلد از فهرست نسخه‌هاى عکسى این گنجینه شامل هزار نسخه عکسى چاپ و منتشر گردیده است.
3ـ گنجینه میکروفیلم و میکروفیش :
از دو بخش تشکیل شده است: نخستین بخش میکروفیلم‌هایى است که از بیش از چهارهزار نسخه خطى نفیس موجود در کتابخانههاى بزرگ خارجى و اندکى از داخل کشور تهیه شده؛ و بخش دیگر نسخه‌هاى خطى نفیس موجود در گنجینه این کتابخانه است، که تا امروز تعداد آنها 12200 است. این آمار با ارائه فهرست نسخه‌هاى خطى در هر سال افزایش مى‌یابد. گفتنى است که مجموعه عظیمى از میکروفیش‌هاى فهرست کتب چاپ شده در جهان به زبانهاى مختلف وجود دارد که فهرست نخستین کتابهاى چاپ شده تا پایان سال 1995م را شامل و بالغ بر پنجاه میلیون عنوان کتاب به زبانهاى مختلف جهان است.
4ـ گنجینه اسناد مکتوب :
در این گنجینه بیش از صد هزار سند دستنویس از پنج سده قبل تاکنون وجود دارد که شامل احکام شاهان و امیران و حاکمان، اجازات حدیث به خطوط علماى بزرگ، عقدنامه‌ها، اسناد تملیکى و غیر آنهاست. نیز نامه‌هایى به خطوط علما و مراجع بزرگ، از جمله دهها نامه از حضرت امام خمینى(ره) و دیگر رهبران مذهبى جهان اسلام، در میان آنها موجود است که از سالهاى 1338ق تا زمان حیات مؤسس و بنیانگذار کتابخانه به ایشان نوشته‌اند.
5ـ نمایشگاه دائمى نمونه هایى از نسخه هاى نفیس خطى کتابخانه :
در این نمایشگاه تعدادى از نسخه‌هاى بسیار نفیس خطى کهن، هنرى، علمى، خطوط خوشنویسان، نسخه‌هاى اصل به خطوط مؤلّفان آنها از بیش از هزار سال قبل تا عصر حاضر نگهدارى مى‌شود که ویژه میهمانان بازدیدکننده از کتابخانه است.
6ـ گنجینه آثارعلمى مکتوب و غیر مکتوب بنیانگذارکتابخانه :
در این گنجینه آثار تألیفى آیتالله مرعشى، که در موضوعات مختلف علمى است، همچنین نمونه‌هایى از نسخه‌هاى چاپى که ایشان آنها را با دست خود حاشیه‌نویسى کرده‌اند، و نیز نمونه‌هایى دیگر از آثار تألیفى چاپ شده ایشان به ضمیمه البسه و لوازم شخصى آن بزرگوار در آخرین روزهاى حیات نگهدارى مى‌شود و مورد بازدید میهمانان کتابخانه قرار مى‌گیرد.
7ـ گنجینه نسخه هاى چاپى بسیارکهن :
در این گنجینه نمونه‌هایى از نسخه‌هاى چاپى بسیار کهن و نفیس قرار دارد که مشتمل بر نسخه‌هایى به عربى، فارسى، ترکى، لاتین و ارمنى است، که در سده‌هاى دهم و یازدهم هجرى چاپ شده‌اند؛ از جمله: القانون و النجاة ابن‌سینا، به عربى، چاپ 1593م تحریر اقلیدس، از خواجه نصیرالدین طوسى، به عربى، چاپ رم 1593م; نزهة المشتاق، شریف ادریسى، به عربى، در جغرافى، چاپ رم 1592م؛ و نیز نسخه‌هایى از انجیل به لاتین و ارمنى چاپ سده‌هاى 16 و 17م؛ تقویم‌التواریخ، به ترکى، از کاتب چلبى، مؤلّف کشف‌الظنون، چاپ قسطنطنیه به سال 1143ق؛ جهان‌نما، به ترکى، از کاتب چلبى، چاپ قسطنطنیه در سده 12ق؛ کلیات سعدى در دو جلد چاپ کلکته هند سال 1205ق/1791م؛ گلستان سعدى خط اختراعى مقطّع ملکم‌خان ناظم‌الدوله چاپ لندن 1302ق؛ ترجمه کتاب شرایع‌الاسلام محقّق حِلّى به زبان روسى در دو جلد از م.الف. کاظم‌بیک چاپ سن‌پترزبورگ روسیه 1862م؛ ترجمه همان کتاب شرایع‌الاسلام به زبان فرانسه در دو جلد. از آر.ح. کرى فرانسوى چاپ قدیم پاریس؛ مخزن‌الکنوز المشرقیة و معدن الرموز الاجنبیة به آلمانى در ادبیات عربى از نیکلاس گونت سیاوشکى در یک جلد بزرگ چاپ وین اتریش سال 1809م؛ ششمین سفرنامه تاورنیه به ترکیه و ایران به انگلیسى چاپ لندن سال 1678م و تعدادى دیگر از نسخه‌هاى کهن چاپى؛ همچنین شاهنامه فردوسى چاپ بمبئى هند سال 1272ق با تصاویر رنگى دستى. و نیز نمونه‌هایى از نخستین کتابهاى چاپ شده در ایران؛ مانند رساله جهادیه، به فارسى، چاپ تبریز، سال 1234ق؛ مآثر سلطانى، به فارسى، چاپ تبریز، سال 1241ق و غیر آنها.
8ـ گنجینه نسخه هاى چاپ سنگى نادرو کمیاب :
در این گنجینه، نسخه‌هاى چاپ سنگى نادر و کمیاب به زبانهاى فارسى، عربى، ترکى، اردو، ازبکى، تاتارى و... وجود دارد که اوایل سده سیزدهم به بعد در ایران و چند کشور دیگر چاپ شده است و تعداد آنها به بیش از سى‌هزار جلد مى‌رسد.
9ـ گنجینه هاى مرکزى کتابهاى چاپى فارسى، عربى، ترکى،اردو و غیرلاتین :
این گنجینه‌ها به علت گستردگى و حجم بالاى کتابهاى آن، در حال حاضر صدها هزار مجلد است و در سه طبقه از ساختمان جدید قرار داده شده است. بخش نخست در گنجینه شماره یک و در طبقه دوم ساختمان؛ بخش دوم در گنجینه شماره دو و در طبقه سوم کتابخانه؛ و بخش سوم در گنجینه شماره سوم در طبق چهارم کتابخانه قرار گرفته است. گنجایش کتاب در این گنجینه‌ها در مرحله نخست یک و نیم میلیون جلد و در مراحل بعدى با استقرار قفسه‌هاى ریلى بالغ بر پنج میلیون جلد است.
10ـ گنجینه روزنامه ها و مجلات ادوارى :
در این گنجینه تاکنون بیش از 2500 عنوان مجله و روزنامه به زبانهاى فارسى و عربى و ترکى و اردو (غیرلاتین) وجود دارد که در میان آنها تعدادى از مجلات و روزنامه‌هاى چاپ سنگى از عصر قاجار و نیز مجلاتى قدیمى به زبان عربى چاپ کشورهاى اسلامى از صد سال قبل به چشم مى‌خورد.
11ـ گنجینه کتابهاى مرجع و قفسه باز :
این گنجینه ویژه استفاده پژوهشگران و محققانى است که از مراکز آموزشى کشور و یا مؤسسات فرهنگى معرفى شده و در تالار شیخ طوسى کتابخانه از آن استفاده مى‌نمایند.
12ـ گنجینه فهارس نسخه هاى خطى اسلامى کتابخانه هاى جهان:
در این گنجینه فهارس نسخه‌هاى خطى اسلامى بیش از شصت کتابخانه در جهان، از جمله ایران، به زبانهاى مختلف وجود دارد که یکى از گنجینه‌هاى تخصصى کتابخانه است و در نوع خود از کامل‌ترین و کم‌نظیرترین آرشیوها به شمار مى‌آید. همچنین کتابهاى علوم کتابدارى، اطلاع‌رسانى، کتابشناسى و کتاب‌پژوهى در این گنجینه مستقر است، که بیشتر مورد استفاده فهرست‌نگاران نسخه‌هاى خطى کتابخانه و نیز پژوهشگران مرکز دائرة‌المعارف کتابخانههاى جهان قرار مى‌گیرد.
13ـ گنجینه کتابهاى چاپى و مجلات و روزنامه هاى لاتین:
در این گنجینه دهها هزار جلد کتاب چاپى به بیش از چهل زبان خارجى چاپ کشورهاى مختلف جهان و نیز بخشى از روزنامه‌ها و مجلات لاتین وجود دارد که تعداد آنها روبه افزایش است. برخى از عناوین موجود در این گنجینه از کتب نفیس و کهن به شمار مى‌آیند که سابقه چاپ آنها به صدوپنجاه تا دویست سال قبل برمى‌گردد.
14ـ آرشیو کتب ممنوعه:
در این مجموعه کتابهاى ممنوعه که باعث گمراهى افراد مى‌شوند گردآورى شده و از دسترس عموم دور نگاه داشته شده است. تنها محققان و پژوهشگرانى که در نقد و ردّ آنها بررسى و تحقیق مى‌نمایند و مورد تأیید کتابخانه هستند، از این آرشیو استفاده مى‌کنند. کتابهاى این آرشیو مشتمل است بر کتب گروهکهاى ملحد و ضدمذهب، مسلکهاى غیرشناخته شده و غیررسمى و کتبى که بر ضدّ اسلام و علیه پیامبران و ائمه اطهار (ع) نوشته شده باشد.
15ـ گنجینه اطلسها و نقشه هاى جغرافیایى:
در این گنجینه تعدادى از نقشه‌هاى جغرافیایى قدیم و جدید و اطلسهاى کشورهاى جهان و نیز منابع و مراجع جغرافیایى و نقشه‌بردارى به زبانهاى مختلف جمع‌آورى گردیده است. این نقشه‌ها به صورت رول و هر یک در محفظه مخصوص قرار دارد.
16ـ گنجینه کتابهاى چاپى مکرر:
این گنجینه اختصاص به کتابهاى چاپى مکرر دارد که مورد نیاز کتابخانه نیست و آنها براى شعبه‌هاى این کتابخانه در شهرستانها اختصاص یافته و به یارى خداوند در چند شهر، از جمله تهران، شعبه کتابخانه دایر خواهد شد.
منبع:http://www.tebyan.net/Literature_Art/Museums_CulturalCentres/2005/11/14/14095.html
تاليفات و آثار علمي شيخ بهايي
