مانگرو به اجتماعات جنگلي سازگار با آب و خاک شور ساحل دريا اطلاق مي شود. اين جنگل ها از گياهان چوبي دانه دار تشکيل شده اند که در گستره جزر و مد مصب ها ، دلتا ها ، جزاير ، خورها و خليج ها در طول مناطق حاره کشيده شده اند.
جنگل هاي مانگرو گرچه در مقابل شوري آب و خاک بردبارند ، ولي براي حفظ موجوديت و خصوصيات خود به جريان آب شيرين دائمي نياز دارند . به همين جهت دلتاي رود مهران که از کوه هاي جنوب لار در استان فارس سرچشمه مي گيرد و در شمال جزيره قشم ، در محدوده شهرستان بندر عباس ، به خليج فارس مي ريزد بخش عمده اي از اين منطقه را تشکيل مي دهد. عمق آب در خورهاي اين منطقه به 3 متر مي رسد . آب و هواي اين منطقه حاره اي و نيمه حاره اي است و تابستان هاي بسيار گرم و مرطوب دارد. دماي منطقه در اين فصل تا 40 درجه سانتي گراد نيز مي رسد.
فصل بارندگي در اين منطقه از آذر تا فروردين ماه و مقدار آن از 100 تا 300 ميلي ليتر متغير است.
بر اساس گزارش اتحاديه حفاظت از طبيعت و منابع طبيعي (IUCN ) وسعت جنگل هاي مانگرو جهان يکصد هزار کيلومتر مربع و بيشترين محدوده پراکنش آنها در مناطق آمريکا ، استراليا و آسيا است.
عنصر اصلي سازنده اين جنگل ها گونه اي به نام AVICENNIA MARINA است که به نام دانشمند بزرگ ايراني ابوعلي سينا نامگذاري شده و از مقاوم ترين گونه هاي مانگرو موجود در جهان است.
پراکنش جنگل هاي حرا به چهار عامل حرارت ، شوري دريا ، جريان هاي ملايم دريايي و جنس خاک بستگي دارد.
جنگل هاي مانگرو ايران با دارا بودن شرايط خاص گياهي و جانوري از زيستگاه هاي مهم به شمار مي روند و به همين جهت از سوي اتحاديه حفاظت از طبيعت و منابع طبيعي به عنوان ذخيره گاه زيستکره ( MAM&BIOSPHERS ) ( MAB/ BR ) اعلام شده.
ذخيره گاه هاي زيستکره جهاني مناطقي از خشکي ، دريا و دريا خشکي هستند که دست نخورده و بکر باقي مانده و قابليت برگشت به حالت اول را داشته باشند. اين مناطق براي حمايت از توسعه پايدار و رفع تعارض بين انسان و طبيعت به ثبت رسيده اند. در جهان حدود 57 ذخيره گاه و زيستکره جهاني موجود است که 9 منطقه آن در ايران واقع شده است.منطقه حفاظت شده حرا که از سال 1351 به سبب پيوستگي بيشترين مساحت و تراکم خوب از درختان حرا و نقش مهم اکولوژيکي آن در حيات وحش منطقه و توليد مثل و تکتير آبزيان و پرندگان از سوي سازمان حفاظت از محيط زيست ، منطقه حفاظت شده اعلام شد يکي از ذخيره گاه هاي مهم است که در 17 ژانويه سال 1977 ميلادي به طور رسمي در شبکه ذخيره گاه هاي زيستکره در برنامه " انسان و کره مسکون" يونسکو ثبت شده است.جنگل دريايي حرا در جزيره قشم با 86 هزار هکتار پوشش جنگلي ، بخش عمده اي از مساحت 162000 هکتاري جنگل هاي مانگرو ايران را تشکيل مي دهد که در مناطق گواتر استان سيستان و بلوچستان سيريک در استان هرمزگان و نايبند در استان بوشهر واقع شده اند.
جنگل هاي حرا در اراضي خيس، گلي و تالاب هاي گستره جزر و مد تنگه خوران به صورت نامنظم و با تراکم متفاوت پراکنده اند. در مناطقي که جريان آب خورها آرام است فشردگي اين جنگل ها بيشتر است.
درختان حرا نسبت به شوري زياد حساس هستند و در گستره خشکي اغلب با تراکم کمتري ديده مي شوند. با افزايش شوري خاک ، درختان حرا در سطح خشکي جاي خود را به گونه اي شور پسند واگذار مي کنند که از حاشيه آنها را احاطه کرده اند.
بالا آمدن و فرونشستن آب دريا در سواحل ، که به گونه اي موزون و مستمر در شبانه روز انجام مي گيرد ، از جمله عوامل تعيين کننده در شکل گيري تنوع حيات در اکو سيستم حراست.
حرا گياهي است به شکل درختچه يا درخت با اندازه هاي متفاوت بين 3 تا 6 متر ارتفاع که شاخ و برگ سبز روشني دارد . اجتماع اين درختان پوشش فشرده و انبوهي را در بخش تاج درخت به وجود مي آورد.تنيدگي شاخه ها در يکديگر به گونه اي است که دسترسي به درون آن چندان هم آسان نيست.
ريشه هاي اصلي حرا بسيار کوتاه است ولي ريشه هاي عمودي به طول 20 الي 30 سانتي متر از سطح گل خارج مي شوندکه پنوماتوفر ناميده مي شوند و در عمل تهويه و تنفس گياه را در شرايط بي هوازي انجام مي دهند.
درختان حرا تنه هاي متعدد دارند به طوري که تشخيص تنه اصلي به آساني ميسر نيست . برگ درختان حرا دائمي بوده و از اين رو اين جنگل ها را جنگل هاي هميشه بهار نيز مي گويند.
هواي گرم و نمناک اوايل تابستان ، سرشار از عطر سنگين گل حرا، چنان چتر سحرانگيزي بر سراسر فضاي جنگل و دريا مي گستراند که به راستي نفس گير است. عطر گل حرا رايحه غريبي است. چيزي شبيه بوي همه ادويه هاي هندو چين! بويي ناشناخته و مبهم! بويي که در هيچ گل و گياه ديگري نشان و حضور ندارد. بويي کاملا ويژه و خيال انگيز، تداعي کننده سرزمين هاي دور و دست نيافتني.
گل حرا خوشه اي کوچک ، زرد براق و بسيار معطر و پر شهد است . چهار گلبرگ آن هميشه به نظر خيس و مرطوب مي رسد. انبوه زنبورها ي عسل وحشي در سراسر زمان شکوفايي حرا بر فراز اين جنگل وسيع در پروازند و ميهمان اين خوان رنگين . عسل توليد شده توسط زنبورهاي وحشي قشم که در لابه لاي درختان و در ميان سرشاخه ها کندو مي سازند ، خوشمزه و بسيار معطر است . عسل تابستانه قشم از شهد گل حرا به دست مي آيد و بوي غريب گل حرا را با خود دارد. مردم محل براي اين عسل خواص درماني بسيار قائلند.
در اواخر تير ماه تا اواسط مردادماه گل ها به ميوه تبديل مي شوند . ميوه حرا بادامي شکل و کوچک است . زمان بذرگيري نيمه دوم مرداد تا نيمه اول شهريور ماه است و در شرايط مناسب 90 در صد آنها در فاصله 10 تا 15 روز جوانه مي زنند و در دو تا سه سال رشد مي کنند و به ارتفاع يک تا يک و نيم متر مي رسند.
دانه درخت حرا، بر خلاف بذر درختان خشکزي ، بر روي درخت مادر جوانه مي زند و سپس از پايه مادري جدا شده و در گل و لاي پاي درختان فرو مي رود و نهال جديدي را به وجود مي آورد و به همين دليل آن را شبه زنده زا مي گويند
فايده هاي حرا
از ديگر ويژگيهاي درختان حرا شيرين کردن آب دريا و مصرف آن و ترشح نمک از طريق برگ ها است. نمک ترشح شده از گياه را به خوبي مي توان به صورت برآمدگي هايي در پشت برگ ها مشاهده کرد.
سرشاخه و برگ درختان حرا علاوه بر خوش خوراک بودن ، داراي ارزش غذايي معادل يونجه و جو براي حيوانات است.
از اين درخت همچنين مي توان خمير کاغذ تهيه کرد. در بعضي از کشورها از چوب درخت حرا تسبيح و گردن بند درست مي کنند
جنگل هاي حر اگرچه توده خالص و يک دستي هستند که هيچ گونه تنوع گياهي در آنها ديده نمي شود ولي از تنوع جانوري بسياري برخوردارند. اين تنوع مديون موقعيت گذرگاهي اين جنگل ها است. علاوه بر آن ، کفه هاي گلي و باتلاق ها نيز هر يک سهمي در اين تنوع دارند.
جنگل هاي حرا در يک محيط زيستي ديناميک واقع شده اند که سطح آب در آنها به شدت نوسان دارد. در واقع اين جنگل ها تالاب هايي هستند که پيوسته در برابر تغييرات جريان آب شور و شيرين قرار دارند.
موقعيت گذرگاهي اگرچه سبب مي شود که جنگل هاي حرا از غناي هر دو اکوسيستم آب شور و شيرين و خشکي و دريا بهره مند شوند ولي همين موقعيت نقطه آسيب پذير اين جنگل ها نيز به حساب مي آيد . زيرا از هر دو سو مي توانند مورد آسيب قرار گيرند. اين ويژگي سبب شده است که جنگل هاي مانگرو نيز به عنوان زيستگاه حساس شناخته شوند.
پرندگان حرا
جنگل هاي حرا در قشم زيستگاه بيش از 110 گونه پرنده هستند که هر يک به نوعي به آن وابسته اند. حدود 3/1 درصد گونه هاي پرندگان و 25 درصد پرندگان ايران در اين جنگل ها در جمعيتي بين 30 تا 50 هزار ديده شده اند.
حضور پرندگاني همچون پليکان پا خاکستري با تعدادي کمتر از 200 قطعه و گيلانشاه خالدار با جمعيتي کمتر از 100 قطعه – که در معرض انقراض قرار دارند- در اين جنگل ، اهميت حياتي اين منطقه را به عنوان يکي از زيستگاه هاي پرندگان آبزي نادر و حمايت شده، بيش از بيش روشن مي کند.
به هنگام بالا آمدن آب ( مد) فقط تاج درختان حرا را مي توان ديد و تنه درختان در زير آب است. در موقع جزر دو چهره ديگر به جنگل ها اضافه مي شود که کفه هاي گلي و مانداب ها که هر دو براي پرندگان آبزي محل مناسبي براي تغذيه به شمار مي رود.
بيشترين تراکم پرندگان در اين منطقه در پاييز و زمستان و کمترين آن در تابستان است. اجتماع اگرت ساحلي ، اگرت بزرگ ، حواصيل خاکستري، نوک پارويي، پليکان پا خاکستري، فلامينگو، انواع گيلانشاه ها ، کاکايي ها، سليم خرچنگ خوار و بالکان ها در اين جنگل ها ديده مي شود که در جزيره کوچک و بزرگ آن تخم گذاري مي کنند و بدين ترتيب اهميت حفاظت و حراست از منطقه را بيشتر نمودار مي کنند. اين پرندگان با نوک هاي متفاوت خود که هر يک کاربرد ويژه اي دارند براي تغذيه از آبزيان و خاکزيان به اين زيستگاه ها رو مي آورند.
اگرت ها با نوک هاي نيزه اي خود طعمه را در آب و گل مي جويند. نوک قاشقي غذاي خود را از آب پارو مي کند . گيلانشاه ، نوک کماني خود را براي يافتن غذا تا اعماق خاک خيس خورده فرو مي برد . فلامينگو از آبزيان داخل آب صيد مي کند. منقار پليکان ، مثل ملاقه اي بزرگ ، هر بار که از آب پر مي شود مقداري از آبزيان را در خود دارد.
تاج درختان حرا محل استراحت و آشيانه سازي اگرت ها و حواصيل است. اما لانه هايي که بر روي تاج درختان حرا ديده مي شوند همه به پرندگان تعلق ندارند. بسياري از اين لانه ها – که در نهايت استحکام و دقت ساخته شده اند- به نوعي موش تعلق دارد که خود را با محيط حرا سازگار کرده اند.
درباره پرندگان ساکن و مهاجر قشم ، سازمان منطقه آزاد اقدام به توليد يک کتاب مرجع نفيس با عنوان پرندگان قشم نموده و يک سري بروشور نيز به 5 زبان درهمين زمينه منتشر ساخت.
آبزيان حرا
جنگل هاي حرا از نظر آبزيان نيز بسيار غني است. اين منطقه در پرورش ماهي ها و آبزيان ديگر نقش عمدهاي دارد. شايد اجتماع ماهي هاي زير آب شور در لابه لاي درختان حرا به خاطر شيريني آب در اين قسمت باشد و احتمالا همين ماهي ها هستند که انواع پرندگان را به سوي جنگل هاي حرا مي کشانند و آنها را وادار مي سازند که جنگل هاي هميشه بهار اين منطقه سکونت گاه خود برگزيدند.
انواع ماهيان منطقه حرا عبارتند از بياه، حلوا سفيد، شورت ، سنگسر، شانک ، عروس ناخدا و ماهي هاي تيره ساردين نيز بيشتر در فصول گرم در منطقه ديده مي شوند. گل خورک از گونه هاي دائمي زيستگاه حرا است که در حفره هاي پاي درختان حرا زيست مي کند و از گونه هاي مورد علاقه اگرت ها ، حواصيل هاو مخصوصا حواصيل هندي در زنجيره حيات حرا به شمار مي رود. گل خورک ها با حرکت دائمي خود در گل هاي پاي درختان با ايجاد خلل و فرج عمل تهويه را در سطح فوقاني گل و لاي ميسر مي سازند.
درختان حرا باعث جذب لاک پشت هاي سرخ ، سبز، پشت چرمي و عقابي خليج فارس مي شوند. اين لاک پشت ها علاقه زيادي به خوردن ريشه و برگ درختان حرا دارند که احتمالا قوه باروري آنها را زياد و آنها را در برابر بيماري ها حفظ مي کند.
در منطقه حفاظت شده حرا از انواع مارهاي دريايي خليج فارس پنج نوع زيست مي کنند.
اين منطقه، همچنين زيستگاه سخت پو ستاني چون انواع خر چنگ ويلن زن و دراز چنگ شناور و صورتي است.
در آبراهه هاي اصلي اين منطقه ، نمونه هايي از دلفين هاي خليج فارس زندگي مي کنند که با جست و خيز خود در آب توجه بازديد کنندگان را به خود جلب مي کنند.
علاوه بر اينها ، درختان حرات مرکز رشد و نمو انواع نرم تنان خوراکي ، به ويژه انواع ميگو، هستند.
تهديدها
حفاظت جنگل هاي مانگرو در سراسر دنيا به عنوان مهم ترين کانون هاي تنوع زيستي مورد تاکيد قرار گرفته است . در حالي که اين جنگل ها امروزه در معرض تهديد انواع فعاليت هاي انسان قرار دارند.
تخريب جنگل ها و تبديل آنها به ساير کاربري ها- و از همه مهمتر آلودگي هاي دو سويه آب و خشکي- از جمله عوامل تهديد کننده اين زيستگاه هاي حساس و مهم به شمار مي روند.
در سال هاي اخير ، فشارهاي ناشي از رشد جمعيت در جزيره قشم موجب شده که ميزان برداشت محلي از اين جنگل ها افزايش يابد . علوفه چيني از شاخ و برگ درختان حرا از عادي ترين اين مصارف است.
در منطقه حفاظت حرا، دامداران محلي براي تامين علوفه مورد نياز دام هاي خود از سرشاخه هاي درختان حرا استفاده مي کنند. در حال حاضر برخي از اهالي روستاهاي لافت ، گورزين ، ملکي ، دوربني ، دهخدا، سهيلي، طبل و گورزين در جزيره قشم و همچنين روستانشينان ديگر کرانه ها با جمع آوري و فروش سرشاخه هاي حرا امرار معاش و يا دامداري مي کنند . آنها براي چيدن سرشاخه ها، با توجه به جزر و مد آب عازم دريا مي شوند و به طور متوسط در حدود پنج ساعت براي سرشاخه چيني صرف مي کنند و در اين مدت به طور معمول 15 تا 20 بسته علوفه جمع آوري مي کنند. براساس گزارش هاي سازمان محيط زيست، درختان اين جنگل سالانه حدود 30 هزار تن رشد دارند که حدود 12 هزار تن براي مصرف دام به صورت سرشاخه زني برداشت مي شود.
جالب توجه آنکه در بعضي از قسمت هاي اطراف روستاي طبل،نزديکي خشکي و جنگل سبب شده است که گله هاي شتر نيز خود را به جنگل برسانند و از سرشاخه ها تغذيه کنند . اين همه تخريب در حالي است که در اين نوع سواحل ، پايداري و بقاي هيچ يک از فعاليت هاي جوامع انساني ( نظير صيادي، کشاورزي ، کشتيراني ) بدون وجود اين جنگل ها قابل تضمين نيست.
بازديد از جنگل
براي ديدن شگفتي هاي جنگل ها هميشه بهار حرا، نزديک ترين مسير به شهر قشم روستا بندر لافت ، سپس روستاي طبل و يا روستاي سهيلي است. از اين سه روستا مي توان با قايق به جنگل حرا رسيد.
جزاير کوچک و بزرگي که در آب تشکيل شده اند، جنگل زيبا و شگفت انگيز حرا را در خود جاي داده اند. در آن ميان ، جزاير زمرد، نگين و مرواريد وسعت بيشتري از ديگر جزيره هاي به وجود آمده در گستره حرا دارند.
با توجه به اينکه جنگل هاي حرا از مناطق حفاظت شده کشور و مهم تر از آن يکي از ذخيره گاه هاي زيستکره است، افراد و گروه هاي بازديد کننده از آن بايد مواردي را رعايت کنند:
1- از به کار گيري هرگونه سلاح گرم خودداري کنند.
2- با توجه به نقش پروانه ها و حشرات در امر گرده افشاني ، از آوردن تورهاي مخصوص براي صيد آنها خودداري ور زند.
3- شاخ و برگ درختان را قطع نکنند.
4- از دست زدن و تخريب آشيانه پرندگان و موش ها و مخصوصا برداشتن تخم پرندگان خودداري کنند.
5- در طول بازديد از جنگل ، آرامش و سکوت منطقه را کاملا رعايت نمايند.
6- به مسائل بهداشتي و حفظ محيط زيست آبي و خاکي منطقه توجه کامل داشته باشند.
7- به موارد ايمني ، مانند مراقبت از برخورد با شاخه درختان و خودداري از روشن کردن آتش ، توجه داشته باشند.
8- به توصيه هاي راهنما توجه نمايند.
براي بازديد از منطقه به طور معمول از قايق هاي تندرو استفاده مي شود که ضروري است اين نوع قايق ها به انواع پارويي و برقي با ظرفيت بيشتر تغيير کنند تا سکوت و آرامش مسحور کننده جنگل حرا حفظ شود .
حرکت قايق از مسيرها بايد به آرامي صورت گيرد تا بازديدکنندگان وقت کافي براي تماشا، تفکر ، عکسبرداري وفيلمبرداري و شکار لحظه هاي خاطره انگيز و به يادماندني داشته باشند.
به سبب تراکم جنگل و تعدد آبراهه هاي فرعي و بن بست ، بايد از وارد شدن به مسيرهاي ناشناخته خودداري کرد.
منظره غروب خورشيد در دريا و بازديد از جنگل هاي حرا در شب هاي مهتابي نيز دلنشين و رويايي است.
با توجه به اينکه بهترين زمان اجراي زمان اجراي گشت درجنگل هنگام مد درياست ساعت شروع و خاتمه گشت دريايي بايد بر اساس جدول جزر و مد تعيين شود . براي بازديد کامل از جنگل به حدود 5/2 تا 3 ساعت زمان نياز است . آب آشاميدني ، آب ميوه و بيسکويت و شيريني و غيره با ظروف يک بار مصرف بايد به همراه برده شود و پس از پذيرايي ،مراقبت کامل در مورد جمع آوري زباله و خارج کردن آن از منطقه به عمل آيد.
همچنين، در فصل گرما لازم است بازديد کنند گان از کلاه و عينک آفتابي استفاده کنند.
منبع:
پرتال قشم
