سیاره زمین آنگونه که توصیف شد، فعال و متحرک است و در درون آن انرژی عظیمی وجود دارد. این سیاره در زیر چتر انرژی فوق العاده عظیم خورشید که به گونه نیروی جاذبه، میدانهای مغناطیسی و تابش اشعه نورانی می باشد قرار داد. جاذبه ماه نیز در جزر و مد مهم است. بین هسته بیرونی و پوسته، یعنی در ناحیه گوشته، چرخه‌های حرارتی به طور دائم در حرکت اند و فرض شده است که گرما را به سطح انتقال می د هند(شکل 7). تعداد این چرخه‌ها در نظریه‌های گوناگون متفاوت است.
شکل (7): چرخه‌های فرضی گرمایی در داخل گوشته زمین.
حالادر نظر بگیرید که سنگ کره، مانند پوست تخم مرغ پخته ای که با ضربه شکست شده باشد،به چندین قطعه تقسیم شود (شکل8). هر قطعه را یک صفحه می نامیم. بعضی از این صفحه‌ها خیلی بزرگ و برخی کوچک می باشند، تازه هر صفحه نیز خود از چند صفحه کوچکتر تشکیل شده است. این صفحه‌ها بنیاد قاره‌ها و پوشش زیر اقیانوس ها را تشکیل می دهند. آنها در زیر اقیانوسها ضخامت کمتر و در زیر قاره‌ها ضخامت بیشتری را دارا هستند. این صفحه‌ها ساکن و بی حرکت نیستند بلکه بر روی مذاب کره خمیری که در زیر آنها قرار دارد سر میخورند و جابجا می شوند.
شکل (8): تقسیم سنگ کره به چند صفحه و جابجایی آنها طی میلیونها سال،الف)200میلیون سال پیش،ب)150میلیون سال پیش،ج)100میلیون سال پیش،د)50میلیون سال پیش ،ه)عهد حاضر.
ماده سازنده این صفحه‌ها همیشه در حال تجدید و نوسازی است( شکل 9). یکسری رشته کوههای آتشفشان در زیر اقیانوسها مواد مذاب را از قسمت بالای گوشته در سطح این صفحه‌ها تخلیه می کنند (پشته‌های اقیانوسی) از طرف دیگر صفحه‌های کهنه از مناطقی به نام مه شیار یا دراز گودال به زیر صفحه‌های دیگر فرورانده می شوند و در قسمت گرم تر گوشته هضم شده و برای بازسازی آماده می شوند. رشته کوههای بزرگ آتشفشانی را پشته می نامند.
شکل ( 9 ): حرکت صفحه‌ها که از محل پشته‌های اقیانوسی از یکدیگر دور می شوند و در مناطق درازگودالها فرو می روند. پدیده ای که ناشی از جریانهای گرمایی درون زمین است.
در این مقطع صفحه‌های زیر اقیانوس ها دارای ضخامت کمتری می باشند و زیر قاره‌ها ضخامت بیشتری دارند. وسط اقیانوس پشته، که همان زنجیره آتشفشانهای کف اقیانوسها می باشد، نشان داده شده است. پیکانها جهت عبور مواد مذاب و بازسازی کف اقیانوسها را نشان می دهد. پوسته اقیانوسی بازسازی شده قسمت انتهایی را به زیر صفحه‌های دیگر رانده است. به این ترتیب مشاهده می شود که پوسته متحرک است و تحول پیدا می کند. آنچه که گفته شد امروزه به عنوان نظریه زمین ساخت صفحه ای برای توجیه چگونگی شکل گیری سطح زمین به صورت کنونی مورد قبول می باشد.منش این حرکتها زبانه حرارتی است که از درون زمین و از اعماق گوشته صادر می شود. این زبانه‌ها موقعیت ثابتی دارند. برای مثال اگر پیکانهایی که در امتداد شعاع عمود بر پوسته پشته شرق اقیانوس آرام کشیده شده را یک زبانه فرض کنید، موقعیت این زبانه در درون زمین همواره ثابت است. یکی از این زبانه‌ها در حال حاضر زیر جزیره‌هاوایی در اقیانوس آرام قرار دارد(شکل 10).
شکل (10): حضور یک لکه داغ ثابت در زیر جزیره‌هاوایی
در جاهای دیگر نیز این زبانه‌ها با پوسته برخورد می کنند. این جایگاهها را که محل برخورد زبانه گرمایی با پوسته می باشد، لکه داغ می گویند. آتشفشانهای زیرآبی که در کف اقیانوسها فعالیت می کنند سبب به وجود آمدن جزیره‌هایی می شوند که کم کم از زیر آب بیرون می ایند ویک مجمع الجزایر (چندین جزیره) را تشکیل می دهند. مثل جزیره‌هایی که در وسط اقیانوس آرام به نام جزیره‌های هاوایی تشکیل شده است(شکل 11). رشته جزیره‌هایی هاوایی و جزیره‌هایی قدیمی تر در این شکل مانند یک رشته مهره تسبیح به نظر می ایند.
شکل (11): رشته جزیره‌هایی هاوایی و جزیره‌هایی قدیمی تر.
همه این جزیره‌ها در چندین صدهزارسال گذشته آتشفشانی بوده اند ولی حالا خاموش هستند. به طرف جزیره‌های فعلی هاوایی سن این جزیره‌ها کمتر می شود. این موضوع با بررسی سنگواره مرجانها و سایر جانوران قابل تشخیص است. وقتی به جزیره اصلی هاوایی می رسیم می بینیم فعال است و آتشفشانها هر چند گاه یکبار فوران می کنند(شکل12). پس این طور نتیجه گرفته می شود که صفحه اقیانوس آرام که در روی زبانه واقع شده و فعلاً محل لکه داغ درموقعیت این آتشفشان می باشد، در زمانهای دور در وضعیتی بوده که جزیره همسایه آن در بالای لکه داغ واقع بوده است و در زمانهای دورتر، مثلاً چند میلیون سال پیش، جزایر دیگر. بنابراین صفحه اقیانوس آرام بر روی موقعیت لکه داغ در امتداد مسیری که این جزایر مرجانی را به هم وصل می نماید. حرکت کرده است. برای اینکه این موضوع را بهتر درک کنید، اگر یک شمع روشن کنید و یک صفحه کاغذ را با فاصله اندکی بر روی آن قرار دهید و کمی نگهدارید لکه سوختگی بر کاغذ آشکار می شود. سپس آن را دریک جهت معین حرکت دهید و باز کمی نگهدارید، لکه‌های سوختگی را با آن جزیره‌ها مقایسه کنید در این صورت وضعیت نهایی که بر روی شعله شمع قرار دارد موقعیت آتشفشان فعال فعلی هاوایی را نشان می دهد.
شکل(12): فعال بودن آتشفشان هاوایی بر اثر حضور لکه داغ در زیر آن.
از مطالب بالا نتیجه می شود که قشر جامد بیرونی زمین از صفحه‌هایی تشکیل شده که به سبب پدیده انتقال حرارت (انرژی) دارای جنبش هستند و همین تحرک سبب می شود که انرژی در برخی مکانهای پوسته جمع شود. این مکانها که بیشتر لبه‌های صفحه‌ها می باشند محل بروز زمین‌لرزه‌ها می باشد. صفحه‌ها یا ورقه‌های پوسته را در یک نقشه مسطح نمایش می دهیم و آنها را نام گذاری می نماییم. ورقه یا صفحه اقیانوس آرام، ورقه اوراسیا(شامل اروپا و آسیا) ورقه آمریکا، ورقه آفریقا، ورقه هندوستان و غیره (شکل 13). صفحه‌های کوچکتری نیز وجود دارند مانند صفحه عربستان و صفحه ایران که خود ممکن است به چند زیر صفحه تقسیم شوند.
شکل (13): صفحه‌های مهم سنگ کره. پیکانها جهت حرکت صفحه‌ها را نشان می دهند
تا اینجا هر چه گفته شد را جمع بندی می کنیم: سیاره زمین سیاره ای است فعال از درون به بیرون شامل هسته درونی، هسته بیرونی، گوشته و پوسته می باشد. پوسته و قسمت سخت بالایی گوشته سنگ کره ای است که به قطعه‌های نامساوی تقسیم شد و همه آنها در روی مذاب کره به گونه ای شناور هستند. چرخه‌های حرارتی متعددی در داخل گوشته مرتب در چرخش می باشند. زبانه‌های حامل حرارت از ژرفای گوشته به سوی پوسته وجود دارد. هرگاه این زبانه‌ها به پوسته برخورد می کنند، لکه داغ نامیده می شود، این محلها محل فعالیت آتشفشانها می باشند. با مطالعه جزیره‌های آتشفشانی مربوط به زمانهای دور زمین شناسی معلوم شده است که محل این جزیره‌ها از محل لکه داغ دور شده و این دلیلی است که پوسته زمین دارای حرکت است. می توان نتیجه گرفت که این حرکت سبب تراکم انرژی در سنگها شده و در نهایت سبب شکستن سنگ و رها شدن انرژی می شود. از طرف دیگر دیدیم که قسمت بالایی گوشته حالت خمیری داشته و در آنجا حرارت زیاد است و سنگهای مذاب از درز و شکافهای پوسته، باز هم به سبب انرژی گرمایی، به سوی سطح زمین راه پیدا می کند که این پدیده را آتشفشان می نامند. بنابراین زمانی که این مواد مذاب(ماگما) سنگها را در مسیر خود تحت فشار قرار می دهند، سنگها شکسته شده و انرژی را آزاد می نماید. بالاخره، می توان گفت که در زیر پوسته غارها و حفره‌های آهکی عظیم نیز وجود دارند. اگر به سبب اضافه شدن بار یا هر علت دیگری سقف آنها فرو بیافتد این ریزش سبب تکان و انتشار انرژی می شود. پس علاوه بر جنبش پوسته که سبب چین خوردن کوه زایی و شکستن سنگها می شود، عبور ماگما و ریزش سقف غارها نیز می توانند انرژی فراهم شده در پوسته را رها سازند
منبع:پژوهشکده زلزله شناسی
ادامه دارد
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر